Depressie signaleren bij ouderen

Depressie bij ouderen wordt niet altijd herkend. Dat kan grote gevolgen hebben voor de gezondheid van de cliënt: functionele achteruitgang, sociale isolatie en soms zelfs sterven. Zorgorganisaties zijn verantwoordelijk voor het signaleren van veranderingen in het geestelijk welbevinden van de cliënt. Het is belangrijk dat zij aandacht hebben voor mogelijke oorzaken en zo nodig deskundigheid van anderen inschakelen.  

De MeanderGroep maakte een korte praktische video (2 min.) over het herkennen en voorkomen van depressie. 

(Video 2014, gecheckt 2022)

De verschijnselen van een depressie

Niet alleen somberheid is een teken van depressie, maar ook lichamelijke klachten als vermoeidheid en gebrek aan eetlust. De meest voorkomende verschijnselen bij ouderen die duiden op depressieve klachten zijn: 

• Concentratieproblemen, vergeetachtigheid en besluiteloosheid. 
• Slaapproblemen: moeite met in slaap vallen of doorslapen, of moeilijk uit bed kunnen komen.
• Lichamelijke klachten zoals verstopping, grote vermoeidheid, gebrek aan eetlust, een droge mond, onverklaarbare pijn, duizeligheid, hartkloppingen, trillende handen, druk op de borst, en hoofd- en rugpijn.
• Stemmingsklachten: somberheid, lusteloosheid, prikkelbaarheid, gebrek aan interesse en plezier, nergens van genieten, gevoelens van machteloosheid, wanhoop en angst, nauwelijks of geen zin in seksueel contact.
• Denken aan zelfdoding.

Gedrag dat kan wijzen op depressie

Naast bovengenoemde verschijnselen wijst dit gedrag van ouderen op een depressie:

• Negatieve uitspraken, bijvoorbeeld uitspraken als:
  • Het doet er allemaal niet meer toe.
  • Was ik maar dood.
  • Wat voor zin heeft het.
  • Het spijt me zo lang te hebben geleefd.
  • Laat me doodgaan.
• Voortdurend boos zijn op zichzelf of anderen, bijvoorbeeld:
  • Laat zich gemakkelijk ergeren.
  • Boos op de ontvangen zorgvoorziening.
  • Boos op de ontvangen zorg
• Uitingen (ook-non-verbaal) van angst die niet reëel lijken, bijvoorbeeld:
  • Bang om in de steek gelaten te worden.
  • Bang om alleen te zijn.
  • Bang om samen met anderen te zijn.
  • Intense angst voor specifieke voorwerpen of situaties.
• Aldoor klagen over gezondheid, bijvoorbeeld:
  • Om de dokter blijven vragen.
  • Obsessief bezorgd zijn over lichaamsfuncties.
• Herhaald angstig klagen/bezorgd zijn, niet met gezondheid samenhangend, bijvoorbeeld: zoekt steeds aandacht of geruststelling over dagindeling, maaltijden, de was, de kleren, omgang met anderen.
• Droevige, pijnlijke gelaatsuitdrukking, bijvoorbeeld:
  • Diepe rimpels.
  • Steeds wenkbrauwen fronsen.
• Huilen, gemakkelijk in tranen uitbarsten.

Sombere stemming

Iemand hoeft niet alle kenmerken te hebben om aan een depressie te lijden. Ook kunnen een aantal kenmerken, zoals vertraging van gedrag en energieverlies, bij andere ziektes, zoals dementie of een delier horen. Dit maakt het lastig om depressie te herkennen. Iemand moet in ieder geval voldoen aan het kenmerk 'zeer sombere stemming' of 'geen interesse meer in activiteiten hebben en er geen plezier meer aan beleven' (bron: DSM-V). Dit moet het geval zijn voor het grootste deel van de dagen over een periode van minimaal twee weken.

Het verschil met een gezonde verwerking van verlies is dat cliënten met een depressie de hele dag kampen met sombere gevoelens of een gebrek aan interesse. Mensen met een gezonde verwerking hebben ook sombere gevoelens, maar kunnen ook nog plezier aan dingen beleven. De sombere gevoelens houden niet de hele dag aan. Zij hebben vaak binnen een aantal weken een nieuw evenwicht gevonden.

Welke klachten hebben ouderen met een depressie?

Bij ouderen boven 70 jaar uit een depressie zich eerder lichamelijk, bijvoorbeeld in moeheid of gewichtsverlies, dan in somberheid. Dat blijkt uit het promotieonderzoek 'Depressief zijn op latere leeftijd' van Annette Hegeman uit 2016. Hegeman is psychiater in het St. Antonius Ziekenhuis in Utrecht en Nieuwegein. 70-plussers spreken minder over somberheid of schuldgevoelens, maar eerder over fysieke klachten als vermoeidheid, gebrek aan eetlust en pijn. De aandacht voor de fysieke klachten kan tot gevolg hebben dat de achterliggende depressie buiten beeld blijft bij hun arts of een andere zorgverlener. Artsen zouden bij onbegrepen lichamelijke klachten, zoals vermoeidheid of gewichtsverlies zonder duidelijke verklaring, expliciet naar sombere gevoelens of schuldgevoelens moeten vragen, adviseert Hegeman.

Andere signalen

Naast deze risicofactoren kan de zorgverlener depressie gaan vermoeden als:

• De cliënt, na doorvragen, aangeeft dat er psychische klachten zijn.
• Er sprake is van aanhoudende moeheid of klachten zonder lichamelijke oorzaak.
• Chronische pijn.
• Nervositeit of slapeloosheid.

Screeningsinstrumenten ouderen met een depressie

Het gebruik van een screeningsinstrument helpt om de klachten en symptomen van een cliënt zorgvuldig na te gaan. Er zijn verschillende instrumenten die worden gebruikt voor ouderen met een depressie.

Bekijk de screeningsinstrumenten voor ouderen

Hoe te handelen? 

Wanneer je vermoedt dat iemand depressief is, ga je in de eerste plaats met de bewoner, de collega's, die bij de bewoner betrokken zijn, en de familie overleggen. Vraag hoe zij de stemming van de bewoner en zijn interesse en plezier in activiteiten van de afgelopen twee weken beoordelen. Wanneer zij jouw vermoeden van depressie bevestigen, overleg je met de eerstverantwoordelijke en/of andere disciplines. 

Het signaleren van veranderingen in het mentaal welbevinden van een cliënt, het achterhalen van mogelijke oorzaken en het zo nodig inschakelen van een deskundige, zoals een psycholoog of psychiater behoren zeker bij depressie tot een belangrijke taak van medewerkers in de zorg. 

Meer informatie

• Podcast met Annette Hegeman over depressies bij Ouderen op soundcloud.nl (2016, gecheckt 2022)

Bronnen

• Zorgstandaard Depressieve stoornissen (2018) op ggzstandaarden.nl
• GGZ-Standaard Ouderen met psychische aandoeningen (2019)