Tolken in de zorg bij dementie

• Wat moet een zorgververlener doen als een cliënt een taalbarrière heeft? 
  Een zorgverlener heeft de plicht en verantwoordelijkheid om in te schatten wat er nodig is om goede zorg te bieden. Het is onderdeel van de zorgplicht om mensen goed en tijdig te informeren, uit te nodigen om vragen te stellen en samen te beslissen. Dat kan alleen als er geen sprake is van een taalbarrière. Als het taalniveau van het Nederlands (of een gemeenschappelijke taal, zoals Engels) onvoldoende is voor de cliënt om zich goed te kunnen uitdrukken, de behandeling te begrijpen en om 'informed consent' te kunnen geven dan moet de zorgverlener een tolk inschakelen. 
   
• Wat is de verantwoordelijkheid van een cliënt als hij of zij taalbarrières heeft? 
  Van cliënten mag verwacht worden dat zij hun best doen om zich verstaanbaar te maken en zich inspannen om communicatie mogelijk te maken bij taalbarrières. Van cliënten mag niet worden geëist dat ze een naaste hebben die kan vertalen.

Hoe schat je in of het taalniveau van de cliënt voldoende is? 

Je kunt inschatten of iemand begrijpt wat er gezegd wordt door open vragen te stellen. Reacties op open vragen geven een betere indruk van het taalniveau dan bij gesloten vragen. Ook met Terugvraagmethode kun je snel bepalen of hetgeen je hebt verteld goed is begrepen. Hierbij vraag je de cliënt om in eigen woorden te vertellen wat jullie zojuist hebben besproken.  Belangrijk hierbij is om deze vraag bij jezelf te houden. Je zegt bijvoorbeeld: ‘Ik wil graag weten of ik het goed heb uitgelegd.’ Als de cliënt begrijpt wat er gezegd is, dan is er geen tolk nodig. Is dat niet het geval, dan is het raadzaam om een tolk in te schakelen. 

• Is een tolk altijd nodig als er een taalbarrière is of zijn er alternatieven?  
  Soms kun je kiezen voor alternatieven om iemand toch goed te informeren over wat er speelt en gebeurt. Deze alternatieven kun je ook combineren met een tolk. Alternatieven zijn bijvoorbeeld: 
  • verwijs de cliënt door naar een zorgverlener die dezelfde taal spreekt.  
  • bied de cliënt een informatiefolder aan in zijn of haar eigen taal (mits de cliënt of de mantelzorger deze kan lezen). Alzheimer Nederland biedt brochures in het Turks en Marokkaans-Arabisch en internationaal is een overzicht gemaakt met informatiematerialen in meer dan 70 talen.
  • maak gebruik van digitale hulpmiddelen zoals Google Translate of vertaal-apps. 
• Kan een cliënt een minderjarige meenemen om te vertalen? 
  Nee, dit past niet bij goede zorg. Tolken is een grote verantwoordelijkheid en het is onwenselijk om kinderen hiermee te belasten. Je kunt hier alleen in acute situaties waar er geen alternatief is gebruik van maken.  
• Kan een sleutelfiguur ingeschakeld worden al tolk? 
  Het is onwenselijk een sleutelfiguur te laten vertalen in medische situaties. Een sleutelfiguur is als cultuur-mediator opgeleid om bruggen te slaan. De sleutelfiguur is geen tolk.

• Wanneer schakel je een professionele tolk in? 
  Schakel de tolk in ieder geval in bij diagnostiek (de onderzoeken op de geheugenpoli) en als er sprake is van een verplichte opname. Schat daarnaast per situatie in of een tolk nodig is. Kijk hierbij naar: 
  • de aard van de zorg- of ondersteuningsvraag: bij complexere zorg- of ondersteuningsvragen die ingrijpend, vertrouwelijk en mogelijk emotioneel beladen zijn, is het noodzakelijk om een professionele tolk in te schakelen. Bij een 'eenvoudige zorg- of ondersteuningsvraag' kan de cliënt een volwassen persoon meebrengen die de Nederlandse taal begrijpt en kan vertalen.  
  • de relatie tussen cliënt en degene die vertaalt: soms vindt de cliënt het schaamtevol en moeilijk als bijvoorbeeld volwassen kinderen vertalen.  
  • de risico’s dat een naaste -bedoeld of onbedoeld- verkeerde informatie verstrekt of informatie achterhoudt, waardoor de cliënt een verkeerde beslissing neemt. 
    Ook kan het voorkomen dat de naaste die vertaalt fouten voor de client opvangt om hem of haar te beschermen. Ook kan er sprake zijn van oudermishandeling of een slechte relatie tussen het vertalende familielid en de cliënt.  
  • de voorkeur van de cliënt: in sommige gevallen wil de cliënt zelf graag dat een naaste vertaalt of een tolk ingezet wordt. Het is belangrijk om deze wens serieus te nemen. 
• Wanneer schakel ik een tolk op locatie in en wanneer kies ik voor een telefonisch consult? 
  Bij onderzoeken en uitslag gesprekken in de diagnostiekfase is een tolk op locatie waardevol en gewenst omdat er dan meer informatie gedeeld en gevraagd wordt. Ook als iemand verward is of bij zeer complexe situaties is het wenselijk als de tolk fysiek aanwezig is. Een tolk op locatie moet van tevoren geregeld worden en is kostbaarder. Schat altijd in of het noodzakelijk is dat de tolk fysiek aanwezig moet zijn. Kies je voor een tolk op afstand? Dan kun je deze telefonisch of via een videoverbinding inschakelen. Dit kan met of zonder reservering.  

• Hoe regel ik een tolk? 
  Je kunt een professionele tolk inschakelen via verschillende tolkenbureaus. Deze bureaus hebben tolken stand-by staan die direct beschikbaar zijn voor een telefonisch consult. Ook kun je een tolk  van tevoren reserveren. Dit is altijd nodig bij een tolk op locatie, maar kan ook bij telefonische of videobel-consults. De contactgegevens van de tolken zelf zijn terug te vinden in het Register beëdigde tolken en vertalers van de Raad voor Rechtsbijstand.
   
  Het inschakelen van een tolk brengt kosten met zich mee. Vergoeding is niet altijd geregeld, zoals voor casemanagers, verpleegkundigen, verzorgenden en welzijnswerkers. Het is dan belangrijk om binnen de eigen organisatie te informeren over hoe de organisatie omgaat met het inschakelen van tolken. Soms is er in de gemeente een lokale regeling beschikbaar waarvan je gebruik kunt maken.  Zo niet, dan  komen de kosten voor de tolk voor rekening van de organisatie. hier is niet altijd beleid op binnen organisaties. In dat geval kun je  altijd verwijzen naar de Kwaliteitsnorm tolkgebruik bij anderstaligen in de zorg. Hierin staat dat het de plicht is van de zorgverlener om goede zorg te verlenen en dat de zorgverlener dus het recht heeft  om een tolk in te schakelen.   
   
  De website ‘Zo schakelt u een tolk in’ beschrijft hoe je een tolk regelt voor verschillen plekken in zorg. Dit wordt onder andere beschreven voor de huisartsenpraktijk, de GGZ, paramedische zorg, tandartsen, Wmo en ziekenhuizen. Op deze website vind je ook nog veel praktische en waardevolle tips over tolken. 
• Wat moet ik weten voordat ik een tolk benader? 
  Het is natuurlijk belangrijk te weten welke taal de cliënt spreekt, wat het land is van herkomst en uit welke regio de cliënt afkomstig is. Ook is het handig om te weten of een mannelijke of vrouwelijke tolk gewenst is en hoeveel tijd de tolk nodig is.  
• Wat is belangrijk tijdens een gesprek met een tolk erbij? 
  Start met jezelf voor te stellen, dan de zorgvrager. Tot slot stelt de tolk zich voor, die de  geheimhoudingsplicht benadrukt in de taal van de cliënt. Het helpt de tolk als hij of zij snel een beeld kan vormen van de situatie. Benoem daarom zaken als leeftijd, geslacht en zorgvraag. Je noemt niet de naam van de cliënt. Geef de tolk de tijd en de ruimte om moeilijke termen te vertalen én zo nodig uit te leggen. Zo kunt je stap voor stap controleren of de cliënt en jij elkaar begrijpen of de cliënt instemt met een door jou voorgestelde aanpak 
• Hoe voer ik het gesprek met een tolk erbij? 
  Of de tolk nu online, telefonisch of fysiek aanwezig is, houd met de volgende zaken rekening: 
  • Je bent in gesprek met de cliënt, niet met de tolk. Kijk de client aan alsof er geen tolk meeluistert. Dit is even wennen, want de tolk heeft tijd nodig om te vertalen en de cliënt ruimte om te reageren.  
  • Benoem wat er gebeurt bij een telefonisch gesprek want anders mist de tolk de non-verbale signalen: benoem dus wat er gebeurt, bijvoorbeeld: ‘Ik sta op om even iets te laten zien’. 
  • Gebruik korte zinnen, houd je verhaal eenvoudig en zo concreet mogelijk. 
  • Gebruik de gewone medische termen, vermijd deze niet.  
• Welke tolkbureaus zijn er? 
  Tolken en cultuurspecialisten kunnen worden ingeschakeld via Global Tolk of Tolk2Go. Acolad is een tolkbureau dat tolken biedt voor mensen in een asielzoekerscentrum. Ook zijn tolken rechtstreeks in te schakelen. Deze tolken zijn te vinden in het Register beëdigde tolken en vertalers  van de Raad voor Rechtsbijstand.

• Voor wie worden professionele tolken vergoed?  
  De vergoeding is afhankelijk van de situatie van de cliënt en de zorgsector. Voor mensen die in Nederland zijn/wonen en door taalbarrière een professionele tolk nodig is, bepaalt de zorgsector of er vergoeding mogelijk is. Er zijn vergoedingen beschikbaar voor huisartsenpraktijken, GGZ-instellingen, Geboortezorg, en in het Ziekenhuis. De website Zo schakelt u een tolk in geeft hierover actuele informatie. Voor een aantal groepen mensen is vergoeding voor tolken beschikbaar, onafhankelijk van de zorgsector. Het gaat om asielzoekers die wonen in een asielzoekerscentrum, mensen die uit Oekraïne of Rusland komen. Voor hen is vergoeding mogelijk op basis van hun Centraal Orgaan Opvang-pas. Ook is er vergoeding voor tolken voor slachtoffers van mensenhandel. 
• Wat moet ik als zorgverlener/casemanager doen om een tolk in te schakelen? 
  Voor casemanagers, verpleegkundigen, verzorgenden en welzijnswerkers is geen landelijke regeling voor vergoeding beschikbaar. Informeer bij je eigen organisatie en eventueel gemeente of en hoe vergoeding is geregeld. Gemeenten bieden soms regelingen voor het inzetten van een tolk in de regio. Als zorgverlener ben je verplicht goede zorg te verlenen. De cliënt heeft recht op goede informatie, wat betekent dat jij recht hebt op een tolk omdat je dan die informatie goed kunt overbrengen. Mocht je tegen weerstand aanlopen binnen je organisatie, dan kun je altijd verwijzen naar de Kwaliteitsnorm tolkgebruik bij anderstaligen in de zorg.
• Waarom worden tolken niet voor iedereen vergoed? 
  Tot 2012 werden tolken in de gezondheidszorg voor iedereen vergoed vanuit de Rijksoverheid. Het ministerie van VWS schafte de landelijke financiering van tolken af met het argument dat iedereen Nederlands moet leren en als dat niet lukt ze zelf een oplossing voor de taalbarrière moeten regelen. Het standpunt van het ministerie veranderd en is nu: "Goede en passende zorg begint met duidelijke communicatie."

• Noodzaak en omvang van de inzet van professionele tolken: een inventarisatie onder zorgverleners. (nivel.nl)  
• Tolken in de zorg - Pharos
• Kwaliteitsnorm tolkgebruik bij anderstaligen in de zorg - Pharos  
• Berenschot (2022) Tolken in de zorg: een overzicht van huidige inzet, financiering en knelpunten 
• Kamerbrief  
• De inhoud is tot stand gekomen met hulp van Zo schakelt u een tolk in, Global Tolk en Pharos.