Afbouwen van vrijheidsbeperking

Bekijk elke situatie apart

Veel cliënten worden in hun vrijheid beperkt, soms al jarenlang. Maar vaak is het mogelijk om de vrijheidsbeperkende maatregelen of onvrijwillige zorg af te bouwen. 

Bedenk wel dat er geen standaard oplossing is die voor iedereen werkt. De cliënten en hun omgeving zijn de sleutel tot minder onvrijwillige zorg. Bekijk dus elke situatie apart, maar volg wel steeds dezelfde methodische aanpak.

Analyseer de huidige situatie

Begin met een analyse van de huidige situatie, samen met de cliënt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger. Kijk hier met collega's van verschillende disciplines naar en stel vragen als:

• Waarom is deze maatregel ooit ingezet?
• Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan?
• Wat betekent dit gedrag van de cliënt? Gedrag heeft bijna altijd een oorzaak. Het is een uiting van een gevoel van onveiligheid, van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving, of het heeft een lichamelijke oorzaak zoals pijn of obstipatie.

Ga op zoek naar alternatieven

Neem de behoeften van cliënten serieus en ga goed om met verzet van cliënten tegen de zorg of behandeling.  Dat is belangrijk voor hun kwaliteit van leven. Begrijp je iemands gedrag, dan kun je vaak creatieve oplossingen vinden die minder groot zijn maar meestal net zo effectief. 

Ook is het goed om het levensverhaal van de cliënt kennen. Waarin vindt de cliënt ontspanning, wat vond de cliënt altijd leuk om te doen en waar heeft die persoon plezier in? Deze informatie helpt bij het zoeken naar een alternatief voor de onvrijwillige zorg.

De verschillende soorten alternatieven

Er zijn tegenwoordig veel alternatieven voor vrijheidsbeperking in de zorg. Voor een goede keuze moet je wel weten wat er mogelijk is. Alternatieven zijn in te delen in 5 categorieën: 

• andere bejegening en benadering: minder drang, tijden aanpassen op wensen van de cliënt, meer, minder of andere activiteiten;
• aanpassingen in omgeving: loopcircuit, meer of minder prikkels, beeldmateriaal in bewegwijzering, andere groepssamenstelling;
• materiële alternatieven: laag-laagbed, bedbox;
• activiteiten of middelen die onrust verminderen, bijvoorbeeld snoezelen en ballendekens;
• domotica: uitluistersysteem, sensor, camera, belmat.

Let op: Domotica kan wel een alternatief zijn voor fixatie en andere traditionele, 'harde' vormen van onvrijwillige zorg. Maar toezichthoudende domotica draait in de eerste plaats om begrenzen en beveiligen.

In de Wet zorg en dwang (Wzd) kan toezichthoudende domotica ook onder onvrijwillige zorg vallen. Je moet een zorgvuldige afweging maken voor je het gebruikt. Het VU Medisch Centrum (tegenwoordig Amsterdam UMC) heeft een handreiking ontwikkeld die zorginstellingen helpt om domotica zorgvuldig en verantwoord toe te passen. 

Plan van aanpak maken

Heb je een alternatief gekozen, probeer het dan uit. Stel een plan op en maak afspraken met zowel collega’s als familie, vrijwilligers en de wettelijk vertegenwoordiger. Houd in de gaten wat het effect is van het alternatief en rapporteer daarover.

Een alternatief is normaal gesproken vrijwillige zorg. Dat betekent dat de cliënt zich niet verzet tegen deze zorg of het alternatief.

Alternatieven evalueren

Bepaal of de nieuwe aanpak beter aansluit bij wat de cliënt wil en nodig heeft. Zo niet, zoek dan andere alternatieven met het (multidisciplinaire) team. Soms kun je een vrijheidsbeperkende maatregel ook stoppen zonder alternatief. Sommige alternatieven kunnen zelf ook vrijheidsbeperkend zijn, namelijk als de cliënt zich verzet. 

Lukt het niet om een goed alternatief te vinden waar de cliënt of vertegenwoordiger mee akkoord gaat? Organiseer dan een nieuw multidisciplinair overleg met expertise van buiten, bijvoorbeeld met Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE).

Onvrijwillige zorg toepassen

Gaat de cliënt of vertegenwoordiger ook na de externe expertise niet akkoord met het zorgvoorstel? En is er geen andere mogelijkheid om het ernstig nadeel voor cliënt of omgeving te voorkomen? Dan kun je onvrijwillige zorg toepassen. 

De onvrijwillige zorg moet je dan regelmatig evalueren, in ieder geval tijdens de reguliere zorgplanbespreking. Dan bekijk je ook of de onvrijwillige zorg nog nodig is en of er alternatieven mogelijk zijn. Neem de onvrijwillige zorg op in het zorgplan en in een registratiesysteem.